Hans van Maanen

‘E pur si move’

Joseph Nicolas Robert-Fleury: Galilei voor de inquisitie

Joseph Nicolas Robert-Fleury: Galilei voor de inquisitie (1847) — Wikimedia

Een van de beroemdste uitspraken van beroemde geleerden is stellig ‘En toch beweegt hij’, toege­schreven aan Galileo Galilei. De speur­tocht naar de herkomst van het citaat is duizeling­wekkend.

Als Galilei werkelijk hoorbaar ‘E pur si muove’ had gemom­peld na zijn veroor­deling door de inqui­sitie in 1633, zou hij vast niet zo coulant zijn behandeld: hij kreeg, in plaats van een gevan­genis­straf, huisarrest bij zijn vriend Ascanio Picco­lomini, de aarts­bisschop van Siena. Heeft hij het dan wellicht op een ander moment gezegd? Of is het hele citaat gewoon verzonnen?

Het zijn vragen die de geleerden al zeker twee­honderd jaar bezighouden. In de loop van de negen­tiende eeuw raakten de meesten er wel van overtuigd dat de uitspraak niet van Galilei kon zijn, maar een in 1910 opgedoken schilderij, toege­schreven aan Murillo, heeft ze toch een eeuw lang op het verkeerde been gezet.


Verschenen in Skepter 2022 nr. 3. Lees als pdf-bestand.

Hoe weten ze dat?

Vader leest de krant

Cornelis Jetses

Voor het beoordelen van weten­schap­pelijk nieuws in de krant is meer nodig dan alleen de vraag wat er nu weer is ontdekt.

Journalisten worden al jong afge­richt op de ‘vijf W’s en een H’: een verslag in de krant is niet compleet als er niet ten minste op de volgende vragen een antwoord wordt gegeven: wat, wie, waar, wanneer, waarom en hoe. Dus ‘Wat is er gebeurd?’, ‘Wie waren erbij be­trokken?’, ‘Waar is het gebeurd?’, ‘Wanneer was het?’, ‘Waarom is dit gebeurd?’ en ‘Hoe is het gebeurd?’

Maar voor het begrij­pen van weten­schap­pelijke ontwik­kelingen in de krant is meer nodig. Er wordt een verband gevonden tussen het eten van vlees en de kans op darm­kanker, of tussen het slikken van de pil en depres­sie. Of iemand claimt dat tomaten­ketchup be­schermt tegen hart­ziekten, of dat Twee­lingen altijd zo even­wich­tig zijn — hebben we dan genoeg aan wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe? Dan moet er onver­mijde­lijk nog een extra H worden be­ant­woord: de H van ‘Hoe weten ze dat?’


Dit verhaal stond in Skepter 2021 nr. 4. Lees het op de Skepsis-site of als pdf-bestand.

Het omstandereffect

Vechtpartij bij een voetbalwedstrijd

Handgemeen na de voetbalwedstrijd Fortuna ’54 tegen Feijenoord, 27 november 1966 — Anefo

Dankzij de lamlen­digheid en lafheid van haar buren kon de moordenaar van Kitty Genovese onge­stoord zijn gang gaan, schreef de New York Times in 1964. Pas veertig jaar later begonnen mensen de lezing van de kwali­teits­krant in twijfel te trekken. Die bleek slaafs het verhaal van de politie te hebben naverteld: journa­listieke arbeid werd amper verricht.

Het kranten­verslag was ook aanlei­ding voor psycho­logen om onder­zoek te gaan doen naar wat 'het omstander­effect' is gaan heten: in een groep grijpen mensen minder gauw in dan wanneer ze er alleen voor staan. Het effect is een van de bekendste uit de psycho­logie en zeker reëel — maar in feite zo gering dat het geen enkele rol van bete­kenis speelt.


Over de kwestie heb ik twee verhalen voor Skepter 2021 nr. 3 geschreven. Lees ze op de Skepsis-site: een over de journalistieke kanten van de zaak (ook als opgemaakte pdf), en een over de wetenschappelijke (eveneens als pdf).

Spin in de weten­schap

Schilderij van Sorolla

Joaquin Sorolla: Una investigación o El Dr. Simarro en el laboratorio (1897) — Museo Sorolla Madrid

Niet alleen tegenover journalisten stellen onder­zoekers hun resul­taten wel eens wat mooier voor dan ze zijn, ook in hun weten­schappe­lijke artikelen geven ze er maar al te graag een positieve draai aan. Sterker nog, ‘spin’ is alom­tegen­woordig in de weten­schap.

Wie niet beter weet, zou denken dat onderzoekers de resultaten van hun werk zo eerlijk en onpartijdig mogelijk voorleggen aan hun vakgenoten. Wie wat beter kijkt naar de manier waarop onderzoekers hun werk aan de man brengen, ziet iets heel andes. Tien jaar geleden werd het eerste syste­matische onderzoek opgezet naar ‘spin’ in de literatuur — al was voordien ook wel eens gemop­perd dat opscheppen en overdrijven bepaald niet ongewoon was in de weten­schap. Meer dan de helft van alle gerapporteerde conclusies lijkt te worden verfraaid.


Dit verhaal stond in Skepter 2020 nr. 3. Lees het op de Skepsis-site of als pdf-bestand.

Lokaas voor li­te­ra­to­ren

George Hendrik Breitner: De Dam in Amsterdam

George Hendrik Breitner: De Dam in Amsterdam, 1901 — Rijksmuseum

De schedel van de Piltdown-mens, de schil­derijen van Van Meegeren en de schavui­ten­streek van Alan Sokal, u zult ze wel kennen. Wat weet u van de Julia-grap?

‘Gij, bedrieglijke kwak­zal­vers, die op stoelen en tafeltjes staan gingt op de markt onzer letteren, en met krij­schend trompet­geschal de onnoo­zelen om u verzamelde, om hun aan te prijzen, en te ver­koopen voor geld dat hun nutter was, de geëti­ket­teer­de potjes uwer valsche wijsheid, de onge­brevet­teerde apteek uwer oneer­lijke prak­tijken; — wij hebben u afge­worpen van uw markt­plaats in onze letteren, wij hebben uw potjes verbrij­zeld op de steenen en uwe eti­ketten ver­scheurd...’

Dat laat aan duidelijkheid niets te wensen over.

Aan het tieren zijn Willem Kloos en Albert Verwey, jongelui in de lite­raire bewe­ging die later bekend geworden is als de Tachtigers. Zij hadden, vonden zij in ieder geval zelf, een enorme stunt uitgehaald.


Verschenen in Skepter 2019 nr. 4. Lees de pdf.

Dokter­tje spe­len

Vibrator

Dolly’s House Museum, Ketchikan

In victoriaanse tijden masseerden dokters hun hysterische patiëntes met een elektrische vibrator tot orgasme. Zou het werkelijk?

‘Zoals de geschiedkundige Rachel P. Maines in haar uitputtend onder­zochte, zij het bepaald onconventionele boek The technology of orgasm: the vibrator, and women’s sexual satis­faction (Johns Hopkins Press, 1999) beschrijft, werd de vibrator ontwikkeld voor het perfec­tioneren en automa­tiseren van een dienst die artsen al langer voor vrouwen verrichtten: de leniging van licha­melijke, geestelijke en seksuele spanningen door uitwendige bekken­massage, uitmondend in orgasme.’

Aldus wetenschaps­journaliste Nathalie Angier in haar juichende recensie in de New York Times van 23 februari 1999. ‘De opkomst van de elektro­mecha­nische vibrator rond 1880 was een van die medische gebeur­tenissen die echte wonderen verrichtten — veilig, betrouwbaar, telkens weer.’

Ook in talloze andere kranten en tijdschriften, van Natural Health en Libido tot de LA Weekly en de Journal of American History, was men vol lof over deze ‘geheime geschiedenis van vrouwelijke seksuele opwinding’. Het boek van Maines kreeg nog in het jaar van verschijnen een prijs van de Amerikaanse Historische Vereniging, het diende als inspiratie voor het toneelstuk In the next room van Sarah Ruhl uit 2009 en voor de roman­tische komedie Hysteria met Hugh Dancy en Maggie Gyllenhaal uit 2011.

Geen wonder dat het idee tot de graag gedebiteerde, pikante wetens­waardigheden is gaan behoren van menig belezen burger: argeloze victoriaanse dokters bezorgden met hun vibrator de benodigde stuiptrekkingen bij hun misschien al even argeloze hysterische patiëntes. Het heeft bijna twintig jaar geduurd, maar nu is die malligheid dan toch definitief weerlegd.


Verschenen in Skepter 2018 nr. 4. Lees verder op de Skepsis-site of bekijk het pdf-bestand.

Het stokje van Laz­za­ri­ni

Lazzarini

Schets van Lazzarini’s apparaat door Luigi Garlaschelli

De Italiaan Mario Lazzarini zei in 1901 dat hij de waarde van pi met een apparaatje tot op zes decimalen nauwkeurig had benaderd. Wiskundigen kunnen zich er nog altijd over opwinden.

Een ‘gruweldaad’ noemde de hoofd­redacteur van Nature het. ‘Laat het een waarschuwing zijn aan allen die de literatuur vervuilen, dat hun wandaden ze tot in het graf zullen volgen.’

Aanleiding voor de toorn van John Maddox, uitgestort in augustus 1994, was een vier maanden eerder verschenen artikel van de Ameri­kaanse wiskundige Lee Badger. Die had zich op zijn beurt verdiept in een ruim negentig jaar eerder verschenen artikel van een Italiaanse collega, en wiskundig vastgesteld dat het resultaat onmogelijk kon kloppen — er moest ofwel sprake zijn van onvoor­stelbaar geluk, ofwel van bedrog. Die collega was Mario Lazzarini, en zijn artikel, uit 1901, ging over een experi­mentele bepaling van het getal pi — het getal dat wij het best kennen uit de wiskundige formules voor omtrek en oppervlak van de cirkel. Maddox wond zich werkelijk erg op: ‘De waarheid is, dat als Lazzarini’s resultaat in 1994 was gepubliceerd en niet in 1901, het schaam­teloze oplich­terij zou worden genoemd.’ Mijn vermoeden is, dat als Maddox gewoon het artikel van Lazzarini had gelezen en niet dat van Badger, hij een rood hoofd van pret en niet van woede zou hebben gekregen.


Verschenen in Skepter 2018 nr. 3. Lees verder op de Skepsis-site (met een verbetering) of pak een pdf-bestand.

An updated English version, with more details and references.

Ouder werk

Pil

Gabriela Sanda

Kopenhaagse bluf

Verhoogt de anticonceptiepil de kans op een depressie? De media waren begin 2017 erg opgewonden over Deens onderzoek waarin deze bijwerking zou zijn aangetoond — het leek wel alsof iedereen eigenlijk wílde dat het waar was.

Een skeptische analyse laat er bedroevend weinig van heel.


Verschenen in Skepter 2017 nr. 2. Lees het stuk op de Skepsis-site (met een ijzing­wekkende aanvulling) of het pdf-bestand.


Griep

BMJ

De man­nen­griep

Op 25 juni 2016 schreef wetenschaps­redacteur Maarten Keulemans van de Volkskrant nog in een trotse terugblik dat de nieuwe rubriek ‘Klopt dit wel’ in een jaar tijd al heel wat onzin had ontmaskerd — waaronder uiteraard ‘De mannengriep bestaat tóch’ — anderhalf jaar later, op 12 december 2017, pakt hij zelf uit met: ‘Man met ‘aanstel­leritis’ is écht zieker dan een vrouw’.

Misschien was hij geheel vergeten dat de ‘mannengriep’ al tientallen jaren in het snelle hap­slik­weg­nieuws figureert, misschien vond hij dat het zo pal voor de feestdagen niet zo nauw luisterde, of misschien was er werkelijk baanbrekend onderzoek dat al het eerdere in de schaduw stelt en overtuigend aantoont dat mannen, overige omstandig­heden gelijk­blijvend, zieker zijn van hetzelfde virus dan vrouwen?


Lees verder op Kloptdatwel.


Vlees

Jumpstory

Vlees en darm­kan­ker

‘Goedenavond,’ verwelkomde nieuws­lezeres Simone Weimans op 26 oktober 2015 om zes uur de miljoen kijkers van het NOS-journaal, ‘de Wereld­gezondheids­organisatie heeft een grote studie gedaan naar het eten van bewerkt en rood vlees. Mensen die dagelijks vijftig gram bewerkt vlees eten, zoals spek, rookworst, salami of kant-en-klaargehakt, lopen bijna twintig keer meer risico op het krijgen van darm­kanker dan mensen die dat niet doen. En dat verhoogde risico geldt ook voor mensen die dagelijks honderd gram onbewerkt rood vlees eten, zoals biefstuk, lams­koteletten of een varkens­karbonade.’ Welja.


Verschenen in Skepter 2015 nr. 2. Lees het verhaal op de Skepsis-site of als pdf-bestand.


Wiet

Jumpstory

Medi­wiet

Medicinale cannabis mag zich in een groeiende belang­stelling verheugen — van patiënten met verschil­lende aandoeningen, maar vooral ook van de media. Mediwiet heeft de wind mee, en past prettig in de pleidooien voor het vrijgeven van marihuana en het staken van de oorlog tegen verdo­vende middelen.

Maar de evidence dat medicinale cannabis werkelijk iets doet, is nogal mager. Als cannabis een nieuw genees­middel van de farma­ceutische industrie was, zou het vast niet worden toegelaten tot de markt. Het weten­schappelijk bewijs dat het werkt, voorzover aanwezig, is verbij­sterend pover.


Verschenen in Skepter 2015 nr. 1. Lees het artikel op de Skepsis-site of als pdf-bestand.


Drie oude zaken